Μέση Ηλικία : Εξελικτική Μετάβαση ή Κρίση;

     

Η ‘κρίση της μέσης ηλικίας’ είναι ένας όρος που εμφανίζεται στη βιβλιογραφία κυρίως των δυτικών κοινωνιών, αναφερόμενος σε μία περίοδο δραματικής αυτό-αμφισβήτησης που κάποιοι  άνθρωποι βιώνουν κατά τα  χρόνια της μέσης ηλικίας. Η λεγόμενη αυτή κρίση περιλαμβάνει κυρίως  την αντιμετώπιση της πραγματικότητας του ότι η νεότητα απομακρύνεται και γίνεται παρελθόν, ενώ ο άνθρωπος βαδίζει αναπόφευκτα προς τα γηρατειά και το θάνατο.

   Οι παράγοντες που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους σε αμέτρητους συνδυασμούς κατά τη μέση ηλικία (που θεωρητικά εκτείνεται από τα 35 ως τα 65 έτη) και που μπορεί να θεωρηθούν αφορμές για να βιώσει κανείς τη λεγομένη ‘κρίση της μέσης ηλικίας ’ περιλαμβάνουν:

   Προβλήματα υγείας που πρωτο-εμφανίζονται τότε (καρδιαγγειακά, μυοσκελετικά, παχυσαρκία και έκπτωση αισθητηρίων ικανοτήτων όπως η όραση και η ακοή αλλά και έκπτωση νοητικών λειτουργιών όπως η μνήμη και η συγκέντρωση). Για τις γυναίκες, η μέση ηλικία σηματοδοτεί τη σημαντική απώλεια της αναπαραγωγικής ικανότητας –την εμμηνόπαυση (συνήθως στην ηλικία των 48-52 ετών), μία δραματική αλλαγή στα επίπεδα ορμονών, μεταξύ άλλων, τη διακοπή της παραγωγής των οιστρογόνων και της προγεστερόνης. (Στους άντρες παρατηρείται εξίσου μία μείωση της παραγωγής της τεστοστερόνης  με το πέρασμα του χρόνου, κάτι το οποίο όμως  συμβαίνει σταδιακά και σε πολύ μεγαλύτερη ηλικία και ο όρος ανδρόπαυση χρειάζεται περισσότερη επιστημονική τεκμηρίωση). Αυτές οι ορμονικές αλλαγές συνοδεύουν  αλλαγές στην διάθεση και συμπεριφορά του ατόμου και μπορούν να ενταχθούν στον ευρύτερο όρο της ‘κλιμακτηρίου’ που συμπεριλαμβάνει  τις αντιλήψεις του ανθρώπου συνολικά, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του, τη θετική ή αρνητική στάση του στη ζωή, το ρόλο του στην οικογένεια και τη κοινωνία, τον τρόπο ζωής του και τη κοινωνική στήριξη που έχει σε αυτή τη περίοδο.

      Άλλοι σημαντικοί παράγοντες είναι οι αλλαγές στη σύσταση της οικογένειας που λαμβάνουν χώρα σε αυτή την ηλικία: Τα παιδιά μεγαλώνουν και αφήνουν το σπίτι κάνοντας δική τους οικογένεια – κάτι που έχει χαρακτηριστεί ως το ‘σύνδρομο της άδειας φωλιάς’ και το μεσήλικο ζευγάρι τίθεται να επανεκτιμήσει τη σχέση του σε ένα νέο πλαίσιο, όπου δεν υπάρχει πλέον ο γονικός ρόλος που κρατούσε το ζεύγος ενωμένο. Ο περισσότερος  ελεύθερος χρόνος μπορεί να χρησιμοποιηθεί ικανοποιητικά (κάποια ζευγάρια αναβιώνουν ένα δεύτερο ‘μήνα του μέλιτος’) η να φτάσει μέχρι και στο διαζύγιο. Αν το ζευγάρι καταφέρει να ξεπεράσει τα αρνητικά αισθήματα που συνοδεύουν στην αρχή αυτή τη διάσπαση στην οικογένεια, τότε συνήθως μπορούν να συνειδητοποιήσουν  ότι έχουν φέρει εις πέρας έναν βασικό στόχο της ανθρώπινης ζωής, να εκτιμήσουν τη καλή δουλειά που έχουν κάνει και να χαλαρώσουν απολαμβάνοντας  τη περισσότερη ελευθερία που έχουν. Αντίθετα αν το ζευγάρι συνειδητοποιήσει ότι τα προβλήματα της σχέσης του παίρνουν δραματικές διαστάσεις τότε μπορεί να φτάσει  και στο χωρισμό. Είναι αναμενόμενο ένα διαζύγιο κατά τη μέση ηλικία να επιφέρει περισσότερη δυστυχία σε σχέση με ένα διαζύγιο κατά τα πρώτα έτη του γάμου και αυτό γιατί τα έτη του γάμου είναι περισσότερα και οι οικονομικό-κοινωνικές αλλαγές που προκύπτουν για το άτομο είναι μεγαλύτερες και πιο πολύπλοκες.

     Περισσότερο, τα αυξημένα προβλήματα υγείας των υπερήλικων  πλέον γονέων του ατόμου  της μέσης ηλικίας, έχει ως αποτέλεσμα συνήθως τις  αυξημένες υποχρεώσεις στη φροντίδα τους και αυτό επιφέρει πρόσθετη δυσκολία στο να βρει κανείς ικανοποιητικό νόημα σε αυτή τη περίοδο της ζωής του. Ακόμα, ο πιθανός θάνατος των γονέων του ατόμου (της μέσης ηλικίας) φέρνει στην επιφάνεια το θρήνο και το προβληματισμό και μπορεί να επιφέρει μέχρι και κατάθλιψη (ανάλογα με τη προδιάθεση του κάθε ανθρώπου στο να προσαρμόζεται ή να είναι ευάλωτος στις εκάστοτε προκλήσεις της ζωής).  Όλες αυτές οι αλλαγές αυτές μπορούν να γίνουν έκδηλες στις διαπροσωπικές σχέσεις, το γάμο, την καριέρα και όλους τους τομείς που είναι σημαντικοί για τον άνθρωπο.

       Όπως υποστηρίζει ο εξελικτικός ψυχολόγος  E. Erikson σε κάθε εξελικτικό στάδιο της ζωής  (οκτώ διακριτά στάδια κατά τον Erikson), ο άνθρωπος τίθεται να αντιμετωπίσει (επαρκώς ή ανεπαρκώς) κάποια ‘κρίση’, προκειμένου να προχωρήσει με αυξημένη προσαρμοστική ικανότητα  στο επόμενο εξελικτικό στάδιο.  Το έβδομο στάδιο του Erikson περιλαμβάνει τη κρίση  μεταξύ του να είναι και να νιώθει κανείς παραγωγικός, έναντι του να είναι και να νιώθει στάσιμος. Ο εξελικτικός στόχος για τη μέση ηλικία είναι το να είναι κανείς δημιουργικός και παραγωγικός στην εργασία του, δοτικός και χρήσιμος απέναντι στο σύντροφο του και στα παιδιά του και έτσι να έχει αναπτύξει και να βιώνει μία αίσθηση προσωπικής επιτυχίας και ολοκλήρωσης.

     Καθώς ο άνθρωπος μεγαλώνει και οδεύει προς τη τρίτη ηλικία, προκύπτει μία διάθεση ανασκόπησης της μέχρι τώρα πορείας του στη ζωή και αντίστοιχα μία οπτική για το πώς φαντάζεται ότι θα οδεύσει  στον εναπομείναντα  χρόνο της  ζωής του. Ως αποτέλεσμα συχνά προκύπτει αυξημένη επιθυμία να παράγει κανείς κάτι που θα μείνει πίσω του, κάτι που θα είναι χρήσιμο στου άλλους γύρω του -  ιδίως στους νεότερους ανθρώπους όπως τα παιδιά του ιδίου ή γενικότερα στους νέους, αν το επιτρέπει ο κοινωνικός του ρόλος. Μία έκφανση, ενδεικτική καλής προσαρμοστικότητας ,αυτής της τάσης, είναι το να γίνει κανείς μέντορας νεότερων ανθρώπων και να μοιράζεται μαζί τους τη γνώση και τη φιλοσοφία της ζωής. Μία άλλη έκφανση είναι το να εδραιώσει κανείς την οικονομική ή καλλιτεχνική περιουσία του (να χτίσει νέα ή να ανασκευάσει τη κατοικία του, να επεκτείνει την επιχείρηση του ή να αυξήσει τις ώρες εργασίας του) με στόχο να τελειοποιήσει ένα έργο που θα είναι ενδεικτικό της προσφοράς του και που θα παραδώσει συνήθως στους απογόνους του.

    Αν όμως ο άνθρωπος σε αυτή τη φάση της ζωής του αποτύχει στο να αισθάνεται παραγωγικός τότε το αίσθημα που πιθανώς να τον διακατέχει είναι αυτό της στασιμότητας, του αισθήματος της πλήξης και της μαλθακότητας. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ‘κρίση της μέσης ηλικίας’  και συνοδεύει μία  δυσκολία στο να προσφέρει ουσιαστικά κανείς στους άλλους, αντιθέτως σηματοδοτεί μία αυξημένη διάθεση για αυτό-ικανοποίηση. Έτσι άνθρωποι μέσης ηλικίας που νιώθουν αυτή τη στασιμότητα και πλήξη, εμφανίζουν συχνά μία παλινδρομική τάση να επιδίδονται σε δραστηριότητες ή κοινωνικές συναναστροφές που στο παρελθόν προσέφεραν ανακούφιση. Σημαντική έκφανση είναι η παλινδρόμηση στο κομμάτι των διαπροσωπικών σχέσεων καθώς και ο άντρας και η γυναίκα, μπορεί να εκφράσουν αυξημένα την εφηβική ανάγκη για αναγνώριση, ιδίως από το άλλο φύλλο –κάτι που μπορεί να παρατηρηθεί στην αυξημένη ενασχόληση με τη περιποίηση της εξωτερικής εμφάνισης ή ακόμα και στη σύναψη εξωσυζυγικών σχέσεων. Άνθρωποι μέσης ηλικίας που αισθάνονται στασιμότητα, μπορεί να επιχειρήσουν να  κάνουν όλα όσα δε πρόλαβαν να κάνουν στη ζωή τους,  εμφανίζοντας αυξημένη επιθυμία για πολλές κοινωνικές εξόδους, πολλά προσωπικά έξοδα, ή δραστηριοποίηση σε εντελώς καινούργιους τομείς . Περισσότερο, ανάλογα με τα κοινωνικά στερεότυπα και τη πολιτική της εκάστοτε κοινωνίας, συχνά  στο τομέα της εργασίας, ο μεσήλικας εργαζόμενος παραγκωνίζεται αφήνοντας περισσότερο ‘χώρο’ για τους νέους ανθρώπους που συνεισφέρουν περισσότερη γνώση μοντέρνων τεχνικών, με αποτέλεσμα, αν ο μεσήλικας άνθρωπος δε καταφέρει να προσαρμοστεί κάνοντας μία ευεργετική αλλαγή,  πιθανώς να αρχίσει να αισθάνεται και εκεί ένα παλίνδρομο αίσθημα θυμού και ανταγωνισμού για τους νέους,   κάτι που περισσότερο αρμόζει στην εφηβεία και τη παιδική ηλικία.

     Υπάρχουν διαφορές μεταξύ αντρών και γυναικών στους τομείς που νιώθουν την ανάγκη να εστιάσουν την ενέργεια τους και αυτό προδιαγράφεται σε μεγάλο βαθμό από τη δομή και κουλτούρα της κάθε κοινωνίας (Οι άντρες συχνά εμφανίζουν αυξημένη ενασχόληση με την οικογένεια και αποδέχονται σε μεγαλύτερο βαθμό τη γυναικεία πλευρά του χαρακτήρα τους, ενώ οι γυναίκες εμφανίζουν αυξημένη διάθεση για εργασία).

      Η νεότητα στο μυαλό των περισσοτέρων ανθρώπων συνδέεται με θετικές ιδιότητες όπως η ζωντάνια, η ξενοιασιά, η διεκδίκηση ονείρων και η απεραντοσύνη των ανθρώπινων επιλογών. Σε αντίθεση, τα γηρατειά φέρνουν στο νου των ανθρώπων αδυναμίες, δυσκολίες, απώλειες και όρια στις ανθρώπινες επιλογές που απομένουν. Έτσι είναι κατανοητό πως κανείς άνθρωπος δε θα βαδίσει αυτή την ενδιάμεση περίοδο της ζωής του με ελαφρότητα και μόνο θετική σκέψη. Όμως η ζωή αποτελείται από προκλήσεις από την ώρα που γεννιέται κανείς μέχρι και την ώρα που πεθαίνει και έτσι, η ‘κρίση της μέσης ηλικίας’, όπως υποστηρίζει και η σύγχρονη βιβλιογραφία, δεν αποτελεί κρίση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ηλικία. Μία θετική στάση απέναντι στις αλλαγές της ζωής και η ικανότητα για προσαρμογή , είναι τα εφόδια που θα διακρίνουν τον άνθρωπο που βιώνει τη μέση ηλικία ως μία φυσιολογική μετάβαση στο επόμενο εξελικτικό στάδιο της ζωής ή ως μία εξελικτική ‘κρίση’ που ιδανικά θα αρνούνταν να βιώσουν. 

     H υποστήριξη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας και καλό είναι να τη ζητάμε όταν πραγματικά τη χρειαζόμαστε. Για τις οργανικές αλλαγές και  δυσκολίες της μέσης ηλικίας συμβουλευόμαστε το θεράποντα ιατρό μας και το γυναικολόγο. Οποιεσδήποτε και αν είναι οι δυσκολίες που βιώνει κανείς, υπάρχει πάντα η ψυχολογική στήριξη ή και η ψυχιατρική φαρμακευτική αντιμετώπιση, αρκεί κανείς να πάρει την υπεύθυνη απόφαση να ζητήσει βοήθεια.

(Μέρος του άρθρου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ το 2010 και έχει χρησιμοποιηθεί σε διάφορες διαδικτυακές πηγές).